Dyslalia to nieprawidłowość w wymawianiu jednej, kilku bądź wszystkich głosek (bełkot). Wymowa głosek jest częściowo lub całkowicie niezrozumiała, choć zachowane są rytm, melodia i akcent. Wyróżniamy wszelkiego rodzaju seplenienia, rerania, nieprawidłową wymowę głosek „k”, „g”, bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji.

PRZYCZYNY DYSLALI:

Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:

• Nieprawidłowa budowa języka (język zbyt długi, zbyt duży – makroglosja, zbyt krótki, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe).
• Nieprawidłowa budowa podniebienia (zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie podniebienie, rozszczep podniebienia).
• Zniekształcenie zgryzu (zgryz otwarty – gdy zęby dolnej szczęki nie schodzą się z zębami szczęki górnej w odcinku środkowym lub bocznym).
• Przodozgryz – wysunięcie dolnej szczęki do przodu w stosunku do górnej.
• Tyłozgryz – cofnięcie dolnej szczęki, w stosunku do szczęki górnej.
• Anomalie zębowe trwałe:

– diastema – szpara między pierwszymi siekaczami;

– protruzja – wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej;

– retruzja – wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej, oraz anomalie zębowe przejściowe, jak w czasie wymiany uzębienia.

• Przerost trzeciego migdałka.
• Skrzywienie przegrody nosowej.
• Przerost śluzówki nosa.

Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:

• Niska sprawność języka, warg.
• Trudności w koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady.
• Zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe.
• Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego.
• Brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie (prowadzące do wsuwania języka między zęby).

Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:

• Zaburzenie analizy i syntezy słuchowej.
• Wybiórcze upośledzenie słuchu.
• Obniżenie słyszalności (niedosłuch, głuchota).
• Zaburzenie słuchu fonematycznego.

Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy (dyslalia związana z czynnikiem społecznym):

• Nieprawidłowe wzorce wymowy.
• Nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców.
• Brak stymulacji rozwoju mowy.

Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego:

• Dyslalia ośrodkowa, dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii.
• Dyslalia asocjacyjna – brak zainteresowania mową innych, odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy.
• Dyslalia rozwojowa – opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.

PODZIAŁ DYSLALII NA POSZCZEGÓLNE WADY WYMOWY:

• Sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych („s”, „z”, „c”, „dz”; „ś”, „ź”, „ć”, „dź”; „sz”, „ż” , „cz”, „dż”).
• Rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski „r”.
• Kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski „k”.
• Gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski „g”.
• Lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski „l”.
• Betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski „b”.
• Mowa bezdźwięczna – wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięcznych odpowiedników (np. „g” jak „k”).
• Rynolalia – nosowanie.
• Jąkanie – niepłynność mowy.
• Dyzartria – zaburzenie mowy spowodowane porażeniem centralnego i obwodowego systemu nerwowego.
• Inne odchylenia od normalnej artykulacji.

WADY WYMOWY – OBJAWY I PRZYCZYNY:

Sygmatyzm (seplenienie), czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów, tj.: „s”, „z”, „c”, „dz”; „ś”, „ź”, „ć”, „dź”; „sz”, „ż”, „cz”, „dż”. Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek.

Głoski te można podzielić na trzy grupy:

• głoski przedniojęzykowo-zębowe –„s”, „z”, „c”, „dz”;
• głoski środkowojęzykowo-prepalatalne – „ś”, „ź”, „ć”, „dź”;
• głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe – „sz”, „ż”, „cz”, „dż.

W sygmatyzmie wyróżnia się następujące sposoby realizacji dźwięków:

• Sygmatyzm właściwy polega na nieprawidłowej wymowie spółgłosek zębowych („s”, „z”, „c”, „dz”) , dziąsłowych („sz”, „ż”, „cz”, „dż”), palatalnych („ś”, „ź”, „ć”, „dź”); deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się różne typy seplenienia ( np. międzyzębowe, boczne, przyzębowe, wargowo–zębowe).
• Parasygmatyzm, inaczej substytucje, czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:

– spółgłoski „sz”, „ż”, „cz”, „dż” zastępowane szeregiem łatwiejszym „s”, „z”, „c”, „dz”;

– szeregi „s”, „z”, „c”, „dz”; „sz”, „ż”, „cz”, „dż” zastępowane „ś”, „ź”, „ć”, „dź”;

– spółgłoski dentalizowane szczelinowe „s”, „z”, „ś”, „ź”, „sz”, „ż” mogą też być zastępowane przez zwarto–szczelinowe „c”, „dz”, „ć”, „dź”, „cz”, „dż”;

– spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza → kosa, żyto → szyto itp.);

– pewne głoski dentalizowane mogą być mylone z innymi (zazwyczaj z tymi, przez które były zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju); są to objawy sygmatyzmu fizjologicznego, rozwojowego.

• Mogisygmatyzm – elizje, czyli opuszczanie dźwięku; głoski dentalizowane mogą być opuszczane lub w ogóle nie realizowane.

Rodzaje seplenienia:

• Seplenienie międzyzębowe, polegające na tym, że przy wymowie głosek: „s”, „z”, „c”, „dz”, język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczęka zostaje opuszczona, brak zwarcia zębów. Język jest spłaszczony (brak rowka), i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Brzmienie jest wtedy tępe, podobne do angielskiego „th”. Wymowa ta może dotyczyć jednego, dwóch lub nawet wszystkich trzech szeregów. Inna forma seplenienia międzyzębowego charakteryzuje się tym, iż język wysuwa się między wargi; powstaje wtedy dźwięk między „s” i „f”. Czasem spotyka się też seplenienie międzyzębowe boczne, polegające na tym, że brzeg języka jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe. Jest to boczna lewo lub prawostronna wymowa głosek dentalizowanych.
• Seplenienie boczne, charakteryzujące się nieprzyjemnym brzmieniem głosek dentalizowanych, zbliżonym do bezdźwięcznego „l” lub „l`”. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina tworzy się nie wzdłuż linii środkowej języka, lecz z boku. Może być poprzedzona zwarciem. Niesymetrycznie układają się również wargi, rozchylając się w miejscu wypływania powietrza. Barwa głosek lateralnych jest w pewnym stopniu zależna od miejsca powstania szczelin, ich wielkości i występowania, bądź też braku dentalizacji.
• Seplenienie wargowo-zębowe polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy.
• Seplenienie przyzębowe powstaje przy płaskim ułożeniu przodu języka. Wzdłuż języka nie tworzy się rowek, a powietrze przechodzi szerokim strumieniem.
• Seplenienie nosowe – układ języka jest nieprawidłowy, gdyż styka się on z podniebieniem, a powietrze uchodzi ustami i nosem.
• Seplenienie krtaniowe powstaje w wyniku rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.
• Seplenienie podniebienne występuje najczęściej przy zgryzie otwartym.
• Seplenienie przydechowe polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają one chuchający szmer.
• Seplenienie wargowe występuje, gdy szczelina tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. Jest to przejściowe zniekształcenie głosek dentalizowanych, spowodowane niestałą umiejętnością wymowy lub chwiejnością stanów psychicznych
• Seplenienie świszczące – powstaje przy diastemii i nieregularnym ustawieniu zębów.
• Seplenienie szumiące – wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.
• Seplenienie gardłowe – głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.

Przyczynami sygmatyzmu są:

• nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych: języka (język zbyt duży, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe), zniekształcenie zgryzu, anomalie zębowe;
• rozszczep podniebienia;
• niska sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza języka, brak pionizacji języka;
• upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, które decydują o barwie głosek dentalizowanych;
• obniżenie słyszalności;
• częste choroby górnych dróg oddechowych i niedrożność nosa;
• naśladowanie nieprawidłowych wzorców, wadliwych artykulacji;
• zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem.

Rotacyzm (reranie) jest to nieprawidłowa wymowa głoski „r”. „R” jest spółgłoską przedniojęzykowo–dziąsłową, dźwięczną, drżącą. Przy jej wymowie wibruje koniec języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.

Artykulacja głoski „r” polega zazwyczaj na jednym bardzo szybkim oraz delikatnym dotknięciu czubkiem języka do dziąseł przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głosowych. Dotknięcie to trwa od 0,01 do 0,03 sekundy. Spółgłoska „r” wymówiona mocniej i dłużej zawiera dwie, trzy wibracje języka, natomiast przy wyjątkowo energicznej artykulacji głoski od pięciu do siedmiu wibracji. Wibracje te można zaobserwować, wymawiając „r” przed lustrem.

Głoska „r” może być deformowana, zastępowana lub opuszczana.

Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji tej głoski:

• rotacyzm właściwy – tworzenie dźwięku niewystępującego w systemie fonetycznym danego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji (głoska „r” powstaje m.in. w wyniku drgań języczka, warg, policzków) brzmienie „r” jest zdeformowane. W zależności od miejsca, w którym dźwięk powstaje, rozróżnia się liczne odmiany rotacyzmu właściwego;
• pararotacyzm (substytucje) – zastępowanie głoski „r” innymi głoskami, wymawianymi prawidłowo, np. „j”, „l”, „ł”, „d” (rotacyzm rozwojowy);
• mogirotacyzm (elizje) – opuszczenie głoski „r”, jako jednego ze składników wyrazu.

Najczęściej spotykane rodzaje rotacyzmu:

• reranie języczkowe – „r” wymawiane poprzez drgania języczka znajdującego się za podniebieniem miękkim, język nie bierze udziału w artykulacji;
• reranie boczne – boczna, nieprawidłowa artykulacja głoski „r”;
• reranie wargowe – dwuwargowe, gdy drgają dwie wargi, lub wargowo-zębowe, gdy dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy bądź górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy;
• rearanie międzyzębowe polegające na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby;
• reranie policzkowe lub boczne – występujące poprzez skierowanie prądu powietrza w bok i wprawieniu w drgania policzków;
• reranie podniebienne – „r” wymawiane poprzez wibracje podniebienia miękkiego;
• rearnie gardłowe – „r” wymawiane gardłowo z wibracją języczka i podniebienia miękkiego (zbliżone do francuskiej wymowy dźwięku „r”);
• reranie nosowe – realizacja nosowa głoski „r” („r” zbliżone do „ng”);
• reranie krtaniowe polega na wadliwej, krtaniowej wymowie głoski „r”;
• reranie językowo-wargowe polega na wadliwej, wargowo-językowej wymowie „r”;
• reranie językowo-boczne polega na wadliwej, często jednouderzeniowej artykulacji głoski „r”;
• reranie świszczące – wymowa jest przedłużona i wzmocniona.

Przyczynami rotacyzmu są:

• nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych: głównie języka (za dużego, za grubego) lub zbyt krótkiego wędzidełka podniebiennego, anomalie podniebienia twardego, podniebienie gotyckie (podniebienie zbyt mocno wysklepione, zbyt wysokie), anomalie zgryzowe – przy bardzo otwartym zgryzie może wystąpić rotacyzm interdentalny;
• niska sprawność języka, (ograniczona ruchliwość języka na skutek wad anatomicznych –zbyt krótkie wędzidełko), zbyt mocne lub zbyt słabe napięcie języka;
• naśladowanie nieprawidłowych wzorców;
• niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.

Kappacyzm i gammacyzm to wady wymowy polegające na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych: „k”, „g”, „k”, „g”. Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane, albo zastępują je głoski przednio–językowo–zębowe: „t” i „d”.

Przyczyną tych wad są niska sprawność ruchowa języka oraz zła praca języka, głównie jego tylnej części.

Lambdacyzm to wada wymowy polegająca na złej artykulacji spółgłoski „l” lub zastępowaniu jej przez inne głoski. Wyróżnia się:

• lambdacyzm właściwy – są to wszelkiego typu błędne wymowy głoski „l”;
• paralambdacyzm – polega na zamianie (substytucji) głoski „l” na inną (najczęściej „j” lub „r”), wymawianą prawidłowo, np. lala > jaja;
• mogilambdacyzm – polega na braku głoski „l” w systemie fonetycznym pacjenta, np. las > as.

Przyczyną jest zwykle niska sprawność narządów artykulacyjnych biorących udział w wymowie „l”, czyli języka.

Betacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek „p” i „b”.

Przyczyną betacyzmu są trudności w rozróżnianiu obu rodzajów dźwięków słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne narządy artykulacyjne, głównie wargi. Spółgłoska „b” różni się tylko jedną cechą artykulacyjną od spółgłoski „p”, mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między „b`” i „p`”. Dlatego też głoski „b”, „b`” najczęściej są zastępowane przez głoski bezdźwięczne „p”, „p’”.

Mowa bezdźwięczna polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, bez drgań wiązadeł głosowych.

Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego, tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji. Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos zaś – cichy, monotonny, bezbarwny.

Nosowanie zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jak ustne lub odwrotnie – kiedy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym. W pierwszym przypadku mówimy o nosowaniu zamkniętym, w drugim – o nosowaniu otwartym. Podczas prawidłowej artykulacji głosek ustnych  z wyjątkiem „ą”, „ę,”; „m”, „mi”, „n”, „ni” zamyka się przejście pomiędzy jamą ustną a nosogardzielą. W trakcie artykulacji głosek nosowych przejście między jamą ustną i jamami nosowymi pozostaje otwarte. Jeśli podczas fonacji głosek ustnych odległość między tylną powierzchnią podniebienia a tylną ścianą gardła przekracza 6 milimetrów, to głoski te nabierają barwy nosowej.

Rodzaje nosowania:

• nosowanie otwarte – rynolalia otwarta, charakteryzuje się tym, że artykulacji głosek ustnych towarzyszy nadmierny rezonans nosowy;
• nosowanie zamknięte – rynolalia zamknięta, cehcuje się zmniejszeniem rezonansu nosowego podczas artykulacji głosek nosowych, np. „m” brzmi jak „b”, „m’” jak „b’”, „ą” brzmi jak „a”, „ę” brzmi jak „e”. Zmienia się wtedy barwa głosek, często występują też problemy z oddychaniem.
• nosowanie mieszane – rynolalia mieszana, charakteryzuje się brakiem lub osłabieniem rezenansu nosowego z jednoczesną nazalizacją głosek ustnych. Wada ta rozwija się, gdy współistnieją przyczyny wywołujące niedrożność nosa i powodują upośledzenie czynności podniebienia miękkiego oraz wału Passavanta, a więc spowodowane są równoczesnym występowaniem przyczyn wywołujących nosowanie zamknięte i otwarte.

Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo-gardłowej, spowodowana przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataru, przerostem trzeciego migdała, polipami, skrzywieniem przegrody nosa itp.

Przyczyną nosowania otwartego są zwykle rozszczep podniebienia, krótkie podniebienie, a także nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego. Poprawa wymowy jest możliwa tylko poprzez zlikwidowanie przyczyny, czyli zabieg operacyjny, leczenie stanów kataru.

Jąkanie to zaburzenie płynności mowy, charakteryzujące się częstymi powtórzeniami lub przedłużeniami dźwięków, sylab czy słów, bądź częstymi zawahaniami albo pauzami zakłócającymi rytmiczny przepływ mowy. Jąkanie powinno być klasyfikowane jako zaburzenie tylko wtedy, gdy jego nasilenie jest na tyle duże, że zakłóca płynność mowy. Termin „jąkanie” jest głównie powiązany z bezwiednymi powtórzeniami dźwięków, ale obejmuje także odbiegające od normy wahania czy pauzy przed rozpoczęciem mowy.

Jąkanie może mieć dotkliwy wpływ na funkcjonowanie i stan emocjonalny osoby jąkającej się. Mogą mu towarzyszyć: strach przed wypowiadaniem specyficznych samogłosek lub spółgłosek, obawa przed tym, że ktoś w czasie rozmowy dowie się o „sekrecie”, jakim jest jąkanie, izolacja społeczna, lęki, stres, wstyd, czy uczucie „utraty kontroli” podczas mowy.

Zaburzenie również zmienne, co oznacza, że w pewnych sytuacjach, jak rozmowa przez telefon, jąkanie może być bardziej lub mniej nasilone, w zależności od związanego z tą czynnością poziomu lęku.

Rodzaje jąkania ze względu na dominujący rodzaj skurczów:

• jąkanie kloniczne (dominują skurcze kloniczne);
• jąkanie toniczne (dominują skurcze toniczne);
• jąkanie mieszane toniczno-kloniczne.

Rodzaje jąkania ze względu na lokalizację skurczów:

• jąkanie oddechowe (skurcze występują w układzie oddechowym);
• jąkanie fonacyjne (skurcze występują w układzie fonacyjnym);
• jąkanie artykulacyjne (skurcze umiejscowione są w aparacie artykulacyjnym).

Rodzaje jąkania ze względu na występowanie strachu przed mówieniem (logofobia):

• jąkanie preneurotyczne (brak logofobii);
• jąkanie neurotyczne (występuje logofobia);
• biologiczne – spowodowane występowaniem jąkania w rodzinie, ciężkim porodem lub okresem okołoporodowym, wypadkami, urazami, itp.
• psychologiczne – mające związek z osobowością, temperamentem dziecka, przeżyciami, problemami rodzinnymi, liczbą rodzeństwa itp.; teoria ta zakłada, że jąkanie jest zaburzeniem psychosomatycznym, w którym czynnikami pierwotnymi są problemy natury psychicznej, a wtórnymi – fizjologiczne;
• behawioralne – zakłada się, że jąkanie nie jest dysfunkcją ani chorobą, a jedynie wyuczonym zachowaniem; zwolennicy tej teorii skłaniają się ku stwierdzeniu, że skoro dziecko mogło się nauczyć jąkać, to tak samo może się tego oduczyć;
• lingwistyczne – związane z momentem pojawienia się pierwszych objawów jąkania, towarzyszące zaburzeniom rozwoju mowy itp.; teorie lingwistyczne zakładają, że jąkanie może być wynikiem opóźnionego rozwoju mowy, jego przyczyną zaś – zaburzenie współpracy funkcji myślowych i mownych.

Przyczyny jąkania nie są do końca znane. Jąkanie może być wynikiem osłabionej pracy lewej półkuli mózgu lub niewielkiej dysfunkcji mózgu. Przyczyna jąkania może również leżeć po stronie genów, jak uważają niektórzy naukowcy. Niekiedy też wystarczą silny szok powypadkowy, długotrwała choroba bądź bardzo silny lęk, aby pojawiło się jąkanie.

Guszka